100 dolara satarım, nakit lazım. Her şeyimi kaybettim borsada.
(İflas eden yatırımcı Walter Thornton New York caddelerinde lüks arabasını, Chrysler Imperial 75 Roadster, satmaya çalışırken.)
29.10.1929 tarihinde çakılan Wall Street'te o tarihlerde neredeyse günde 16 milyon hisse el değiştiriyordu. Peki tüm dünyada Black Tuesday olarak anılan o günde ne oldu? Yatırımcıların milyarlarca dolar kaybettiği ve birçoğunun piyasadan silindiği, aşırı işlem sayısına yetişemeyen makinelerin çöktüğü o günün başlangıcını tetikleyen neydi? Black Tuesday nedir? sorusunu cevaplıyoruz bugün. İyi okumalar.
1929 Dünya Ekonomik Krizi
Roaring Twenties
Roaring twenties nedir? diye merak edenler için şöyle açıklayabiliriz o dönemi. ABD tarihinde politik, sosyal ve ekonomik olarak abartılı değişimlerin yaşandığı bir dönemdi Roaring Twenties yani Kükreyen Yirmiler. Öyle ki ülke tarihinde ilk kez şehirlerde yaşayan insan sayısı kırsalda yaşayan insan sayısını geçerken ülke bazında toplam servetteki artış 1920'den 1929 yılına kadar 3 kata yaklaştı. Peki bu denli hızlı bir ekonomik büyüme neye sebep oldu? Tabii ki de herkesin televizyonlarda aynı reklamları izleyip aynı ürünleri satın aldığı ve hatta aynı şekilde dans ettiği bir refah artışı ve sonucunda da "tüketim kültürü" oluştu. Tabi insanların bunca tüketimi gerçekleştirebilmesi için önce para kazanması gerekiyordu.
Herkes Zengin Olmalı.
Yukarıdaki başlık Ağustos 1929 tarihli Ladies Home Journal dergisinde yayımlanan bir köşe yazısına ait. Yazının sahibi iş adamı John. J. Raskob:
"Suppose a man marries at the age of twenty-three and begins a regular saving of fifteen dollars a month – and almost anyone who is employed can do that if he tries. If he invests in good common stocks and allows the dividends and rights to accumulate, he will at the end of twenty years have at least eighty thousand dollars and an income from investments of around four hundred dollars a month. He will be rich. And because anyone can do that I am firm in my belief that anyone not only can be rich but ought to be rich."
Demiş yazısında. Yazının bir bölümünü Türkçe 'ye çevirirsek;
"...eğer bir kişi düzenli olarak her ay borsadaki iyi hisselere 15 $ yatırırsa ve temettüleri de biriktirirse 20 yıl sonra 80000 $ parası olur"
ve eklemiş
"bir işi olan herkes bunu yapabilir"
O yıllarda finansal konularda kafana göre öğüt verip halkı yönlendirmek ne kadar kolaymış değil mi ABD' de. İşin aslı 1920'ler Amerika'sı öyle çılgınlar gibi harcayacak kadar kazanç sunmuyordu çalışan kesime. En azından büyük bir çoğunluğu düşük ücretlerle çalışan halk için durum böyleydi. O döneme ait kaynaklar düşük ücret ödenen işlerde erkeklere haftalık 25 $ ve kadınlara da 18 $ ödeme yapıldığını bildiriyor. Yani herkes Raskob' un sözünü dinleseydi her ay 1 haftalık kazancına yakın bir miktarı borsaya yatıracaktı. Ve tahmin edin ne oldu? Herkes Raskob' un dediği gibi yaptı ve borsaya girmeye başladı. Düşük ücretler, halkın televizyonlarda gördüğü yaşam tarzına erişmek istemesi, tarımın yeterince para kazandırmaması, bazı girişimcilerin asılsız spekülasyonları vb. sebepler halkın borsadaki riskli - risksiz her türlü hisseye hücum etmesine sebep oldu.
Büyük Gün Yaklaşıyor
Aslında hisse fiyatlarındaki bu açıklanamaz yükselişe dikkat çekmeye çalışan hatta büyük bir çöküş yaşanacağını tahmin edenler de olmuş zamanında. Her ne kadar o dönem Wall Street camiasının büyük bir bölümü kendisiyle dalga geçse de Babson Üniversitesi kurucusu Roger Babson yıkımın çok büyük olacağına dikkat çekmiş.
James Kenneth Galbraith'in "Büyük Çöküş 1929" adlı kitabında yazar, Roger Babson'ın yaklaşan tehlikeye yönelik olarak şunları söylediğini belirtiyor;
- sooner or later a crash is coming and it may be terrific. factories will shut down men will be thrown out of work"
yani
"...er yada geç bir çöküş geliyor ve bu korkunç olabilir. Fabrikalar kapanıp, insanlar işlerinden kovulacak"
Roger Babson yukarıdaki açıklamaları 5 Eylül 1929'da kendi kurduğu Bobson Üniversitesi'nde düzenlenen Annual National Business Conference' da yapmış. Yani birileri tehlikeye dikkat çekmeye çalışmış ama dinleyen kim! Aslında Babson' ın bu açıklamayı yapması üstüne aynı günün öğle saatlerinde piyasalarda tepki olarak %3 lük bir geri çekilme yani kırılma olmuş ama tabii ki bu sınırlı bir hareket olarak kalmış. Borsa tarihinde bu olay "Babson Break" olarak anılıyor.
FED'in Beyhude Çabaları
O dönem piyasanın bu denli kontrolsüz yükselebilmesinin baş aktörlerinden biri de "Buy On Margin" uygulamaları oldu. Buy on margin nedir diyecek olursanız, kısaca cebinizde olması gerekenden daha az parayla daha çok hisse almanıza imkan sağlayan bir uygulama, fakat bu işlem türü daha sonra korkunç sonuçlar doğurdu. Buy on margin bir başka yazının konusu olsun şimdilik.
FED hisse senedi fiyatlarının 1928'de başlayan kontrolsüz yükselişini fark ettikten sonra bankalara "yatırımcılara bu kadar kolay kredi vermeyi kesin, işler farklı boyutlara gidiyor" dedi. Fakat bankalar tabii ki yerinde durmadı ve bildiğini okumaya devam etti. Bunun üzerine kontrolü altındaki tüm bankalara bir mektup yollayan FED "bu şekilde yatırımcılara veya aracılara kolay kredi vermeye devam ederseniz FED'in indirim penceresine erişiminizi keseceğiz" dedi. Bir yerde bu "artık size kredi yok" anlamına geliyordu. Peki Discount Window ne demek? İndirim penceresi anlamına gelen discount window için yapılan tanım;
İndirim penceresi uygulaması merkez bankası tarafından bankalara kullandırılan bir imkan. Özet olarak bankaların beklenmedik durumlarda kullanmaları için borç almalarına olanak sağlayan bir sistem. Discount window uygulaması sayesinde FED'e bağlı bankalar üzerlerindeki anlık likidite baskılarını hafifletip kendi ödeme sistemlerinin stabilitesini sağlayabiliyorlar.
Peki FED'in bu tehdidi işe yaradı mı? Hayır. Ve FED son kozunu oynayarak Ağustos 1929'da faizleri arttırdı. Amaç kontrolsüz bir şekilde yükselen hisse senetlerini bir miktar aşağı çekmekti ama düşüş "bir miktar" ile sınırlı kalmadı.
Ve Kıyım Başladı
Son olarak FED'in fazileri arttırması ile 29.10.1929'da ABD borsa tarihinde görülmemiş bir kıyım başladı. Durumun daha iyi anlaşılması için aşağıya bir grafik ekliyorum.
